Quan họ Bắc Ninh là dòng nhạc truyền thống rất đặc sắc của Việt Nam, tuy nhiên không ai biết chính xác được dân ca quan họ ra đời khi nào và thời gian nào, có rất nhiều quan điểm đưa ra về nguồn gốc của hát quan họ khác nhau.
Có rất nhiều truyền thuyết nói về nó như:
Theo Lê Văn Hào trong “Bắc Ninh tỉnh khảo thí” cho rằng, nguồn gốc của quan họ là do sự kết nghĩa bền lâu giữa hai làng Viêm Xá và làng Hoài Bão, mỗi khi có dịp lễ hội, trai làng Viêm Xá và gái làng Hoài Bão hát đối đáp nhau để tránh những chuyện bất an, cãi cọ.
Theo Nguyễn Duy Kiện trên Việt Báo thì viết: ‘thời thượng cổ nhân dân hai làng Lũng Nhai và Tam Sơn giao hào rất thân mật, khi làng nào có chuyện lên như hôn, tang, lễ, … đều mời lẫn nhau. Hai làng thường tụ họp từ 5-7 cụ bà, cùng một số thanh niên nam nữ, trai bên này hát thì gái bên kia đáp, còn các cụ thì ngồi nghe.
Cũng có ý kiến khác lại cho rằng quan ở đây để chỉ âm nhạc cung đình, tích rằng có ông quan nọ khi đi qua vùng Kinh Bắc đã mê mẩn tiếng hát của các liền anh, liền chị nơi đây nên đã dừng lại (họ) để lắng nghe và thưởng thức. Hay cũng có người cho rằng hát quan họ bắt nguồn từ những lễ nghi dân gian, xuất phát từ chính cuộc sống sinh hoạt hàng ngày của người dân. Hát quan họ còn gắn liền với sông Cầu chảy qua địa phận của tỉnh Kinh Bắc, con sông này còn được gọi với cái tên dòng sông quan họ.
Tuy nhiên đây đều là các tích và quan điểm, giả thuyết mà mọi người đưa ra chứ chưa hề có một sử sách nào nhắc tới hay chứng minh được nguồn gốc thực sự của dân ca quan họ Bắc Ninh.
Có thể thấy, quan họ không chỉ là một hình thức giải trí mà còn là cách thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn kết cộng đồng và tình đoàn kết giữa con người mà còn tạo ra một không gian cho sự giao lưu, gặp gỡ và chia sẻ giữa các thành viên của cộng đồng, củng cố mối quan hệ xã hội và văn hóa.
